خانواده و تربیت فرزند
عوامل مؤثر در تربیت کودک
به منظور بیان جایگاه تأثیر خانواده بر کودک لازم است که اشاراتی کلی راجع به عوامل موثر در تربیت داشته باشیم و آنگاه خانواده را بعنوان یکی از عوامل اصلی تربیت کودک مورد بررسی قرار دهیم.
از شناخت علل و ریشه های رفتار انسان پیداست که این عمل را نمی توان همانند تجزیه و تحلیل پدیده های مادی به راحتی و با فرمولهای مشخصی انجام داد، زیرا رفتار انسان مکانیسم پیچیده ای دارد و متأثر از عوامل متعددی می باشد، که عبارتند از:
1 ـ مجموعه عوامل فردی: مثل وضعیت جسمی، هوشی، استعداد، تجربیات فرد، مهارت او ….
2 ـ مجموعه عوامل مربوط به خانواده: این بحث محتوی اصلی مقاله ما را تشکیل می دهد.
3 ـ مجموعه عوامل مربوط به محله: محلی که فرد در آن زندگی می کند، عواملی چون رفتار همسایگان، همبازیها، واحدها و مراکز بهداشتی، تفریحی، فرهنگی موجود در محل زندگی کودک (و یا عدم وجود این مراکز) و بطور کلی شرایط زیستی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و اخلاقی محل و … در این مجموعه قرار می گیرند.
4 ـ مجموعه عوامل مربوط به مدرسه: این مجموعه نیز عواملی چون رفتار معلم و مدیر و سایر کارکنان مدرسه باتأکید بر همسالان، شرایط فیزیکی مدرسه، سیستم ارزشی حاکم بر مدرسه و … را دربر می گیرد.
5 ـ مجموعه مربوط به جامعه: (کشوری که فرد در آن زندگی می کند) فلسفه اجتماعی، جهت گیریهای سیاسی، علمی، اجتماعی، ثبات سیاسی و … همه عواملی هستند که می توان آنها را در این مجموعه جای داد.
6 ـ مجموعه عوامل مربوط به جامعه جهانی: تأثیر تلویزیون و سایر رسانه های گروهی بر شخصیت کودکان و حتی بزرگسالان بر کسی پوشیده نیست، تحقیقات متعدد و منسجمی در این زمینه توسط متخصصان مربوط انجام گرفته و این موضوع را به اثبات رسانده است. با توجه به گسترش روزافزون علوم ارتباطات بویژه در چند دهه اخیر، حساسیت این دسته از عوامل باید همواره مورد توجه عموم افراد جامعه بویژه مسئولان ذی ربط قرار گیرد. تحت نفوذ قرار دادن برنامه های تلویزیونی کشور دیگر با استفاده از ماهواره از مهمترین عوامل به حساب می آید. روزنامه ها، سایر نشریات و کتابهایی که از کشورهای مختلف وارد می شود و نیز دانشجویانی که برای تحصیل به خارج از کشور اعزام می شوند و برمی گردند و … از جمله عواملی هستند که در این مجموعه قرار می گیرند.
7 ـ مجموعه عوامل مربوط به تعامل بین مجموعه های مذکور: همکاری اولیاء و مربیان و هماهنگی میان ارزشهای حاکم بر خانواده و مدرسه، خانواده و محله، خانواده و جامعه، مدرسه و جامعه … از بارزترین نمونه های تأثیر تعامل بین این مجموعه تربیت کودکان به شمار می آید.
ضرورت و اهمیت خانواده در تربیت کودک:
در بین عوامل مذکور خانواده اولین و با دوام ترین و پایدارترین عامل در تربیت کودک می باشد. کار والدین تربیت است، یعنی ایجاد تغییرات مطلوب در فرد.
تأثیر خانواده در کودک و نقش های مهم آن در جنبۀ دینی، اخلاقی، عاطفی، اجتماعی و … بسیار مهم و عظیم است. از نظر تربیت، خانواده کلاس اوّل پرورش کودک است طفل مبانی زندگی را در آنجا فرا می گیرد و خوب و بد امور را از آنجا می آموزد.
زندگی خانوادگی مقدمه ای برای ورود به زندگی اجتماعی و انجام وظایف عمومی است. در خانواده است که کودک می تواند انسان بار آید و یا اینکه بر بعد حیوانی خویش باقی بماند. با همه تأثیراتی که کودک ممکن است از مدرسه و همبازیها و معلمان خود بگیرد، خانواده بیشترین تأثیر را بر کودک می گذارد.
با توجه به تجربیات موجود، که نمایانگر حقیقتی تلخ و نامطلوب برای ماست و آن حقیقت این است که آثار اشتباهات و خطاهای دوران کودکی و صَباوت در بقیه زندگی نیز منعکس می شود و در تمام عمر با فرد خواهد بود، اهمیت و ضرورت تربیت خانوادگی روشن تر می شود و همچنین اثرات درست تربیت کودکی تا پایان عمر در انسان باقی می ماند. یکی از بزرگان در خصوص اهمیت خانواده می گوید: “آن دستی که گهواره را می جنباند در واقع دنیا را می چرخاند".[1]
امام خمینی(ره) در بخشی از بیانات خویش می فرمایند:
“صلاح و فساد یک جامعه از صلاح و فساد زنان در آن جامعه سرچشمه می گیرد زن یکتا موجودی است که می تواند از دامن خود افرادی به جامعه تحویل دهد که از برکاتش نه یک فرد بلکه جامعه ها به استقامت و ارزشهای والای انسانی کشیده شوند و می تواند به عکس آن باشد."[2]
در جائی دیگر می فرمایند:
“مربی انسانها زن است، سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است، زن با تربیت خودش انسان درست می کند و با تربیت صحیح خودش کشور را آباد می کند … “[3]
آنچه از جملات مذکور استفاده میشود اهمیت و ضرورت خانواده، در انسان بار آوردن افراد است. زن بعنوان عضوی از خانواده در تربیت فرزندان نقش بسزایی ایفا می کند. خانواده به نظر امام می تواند مبداء اصلاحات و یا فسادهای جوامع شود. متکای استقامت جامعه و ارزشهای والای انسانی، خانواده می باشد.
امام خمینی در جائی دیگر می فرمایند:
” … اگر زنهای انسان ساز از ملت گرفته بشود، ملتها به شکست و انحطاط مبدّل خواهد شد، شکست خواهند خورد، منحط خواهند شد … “[4]
در خیلی از مسائل بهتر است برای اینکه اهمیت و ضرورت وجود مسئله ای ملموس تر درک شود، عدم وجود آن را تصور کرده و عواقبی را که ممکن است به دنبال داشته باشد مورد نظر قرار داد، در جمله اخیر امام خمینی(ره) برای نشان دادن اهمیت خانواده در تربیت کودک، عدم وجود خانواده را و یا جدا کردن کودک از خانواده را فرض نموده است و نتیجۀ آنرا، شکست وا نحطاط ملتها دانسته است.
و یا در جمله ای دیگر نتیجۀ گرفتن کودک از خانواده را به پیدایش عُقده ها و مَفسده ها بیان فرموده اند: ” … و یکی اینکه بچه ها را از دامن مادر جدا بکنند و بچه ها که از اول در دامن مادر نباشند عقده پیدا می کنند و اکثر مفاسد از این عقده هایی است که بچه ها پیدا می کنند."[5]
ـ امام خمینی(ره) در جای دیگر اهمیت خانواده در تربیت را بیش از اهمیت مراکز آموزشی دیگر ذکر نموده است:
” … در دامن مادر، بچه ها بهتر تربیت می شوند، تا در پیش استادان، علاقه ای که بچه به مادر دارد به هیچ کس ندارد و آن چیزی است که در بچگی از مادر می شنود در قلبش نقش می بندد و تا آخر همراهش است … آنقدری که اخلاق یک مادر در بچه کوچک نورس تأثیر دارد و به او منتقل می شود. از دیگران عملی نیست … یک مادر ممکن است یک بچه را خوب تربیت کند و آن بچه یک امت را نجات دهد … اگر از دامن مادر این تربیت خوب شروع شد و مادر بچه را خوب تربیت کرد و به دبستان تحویل داد، دبستان هم خوب تربیت کرد و به دبیرستان تحویل داد آنجا هم همینطور تا دانشگاه یا مدارس علمی دیگر آنها هم خوب تربیت کردند، یک وقت در یک برهه از زمان می بینید که جوانها همه خوب از کار درآمده اند و یک مملکت را به طرف خوبی می کشانند … “[6]
امام خمینی(ره) در سخنانی دیگر، اهمیت خانواده در تربیت فرزندان را تا جائی می داند که شغل بچه داری و تربیت صحیح بچه را همردیف رسالت انبیاء ذکر می کند:
“شریفترین شغل در عالم بزرگ کردن یک بچه است و تحویل دادن یک انسان به جامعه، این همان بود که خدای تبارک و تعالی در طول تاریخ برای انبیاء فرستاده در طول تاریخ از آدم تا خاتم، انبیاء آمدند انسان درست کنند … “[7]
سخن امام خمینی(ره) در باب اهمیت و ضرورت خانواده و بویژه “زن” در تربیت کودک بسیار است که ما به ناچار به مطالب اندک ذکر شده اکتفا می کنیم.
